Pools

Język polski

Aantal moedertaalsprekers

40 miljoen

Officiële taal in

Poolse Republiek, EU

Minderheidstaal in

Tsjechië, Slowakije, Roemenië, Oekraïne

Taal van diaspora

Groot-Brittannië, Duitsland, Ierland, Frankrijk, Oostenrijk (in Europa); de VSA, Canada, Australië, Brazilië, Argentinië, Nieuw-Zeeland (buiten Europa)

Alfabet
32 letters

Grammaticale naamvallen
7

Taalcode
pl, pol

Taalkundige tipologie
flexief , pro-drop , SVO

Taalfamilie
Indo-Europees, Baltisch-Slavische, Slavische, West-Slavische, Lechitisch

Aantal dialecten
7

Langste woord

konstantynopolitańczykowianeczkówna

ongehuwde dochter van een bewoner van Constantinopel, wat meer een grap is, dan een echt woord in het werkelijke gebruik

Eigenaardig woord of zin

Chrząszcz brzmi w trzcinie.

Een kever gonst in het riet.

Wyindywidualizowaliśmy się z rozentuzjazmowanego tłumu.

We zonderden ons af uit de enthousiaste menigte.

Król Karol kupił królowej Karolinie korale koloru koralowego.

Koning Karel kocht voor koningin Caroline (een halsketting van) koraalkleurige kralen.

Geschiedenis

Het oudst bekende voorbeeld van schriftelijk Pools is een enkele zin toegeschreven aan een Tsjech, die tot zijn Poolse echtgenote sprak, en opgenomen door een Duitse monnik in een overigens volledig Latijnse tekst, de geschiedenis van een cisterciënzer abdij in de streek van Neder-Silezië.

De zin staat in de annalen van het jaar 1270 en is opgenomen als Day ut ia pobrusa, a ti poziwai. In moderne spelling wordt dit geschreven als Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj en betekent 'Laat mij (de bloem) malen, en rust gij'. In modern Poolse zou dit zijn Daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj.

Grammatica

Het Pools heeft een zeer rijk systeem van voor- en achtervoegsels, en de laatste veroorzaken vaak veranderingen in zowel medeklinkers en klinkers. Enkele voorbeelden hiervan zijn świat (wereld) en na świecie (in de wereld), zapraszamy (we nodigen [iemand] uit) en zaprosimy (we zullen [iemand] uitnodigen) of droga (baan) en po drodze (op de baan).

Het aantal geslachten in het Pools is en blijft een twistpunt. Hier zullen we aannemen dat er drie of vier geslachten zijn in het enkelvoud en twee in het meervoud. De redenen hiervoor zijn dat de traditionele mannelijke vorm lijkt uiteen te vallen in twee geslachten, terwijl het geslacht in het meervoud, zoals bepaald door de overeenkomst van adjectieven en werkwoorden, slechts gedeeltelijk bepaald wordt door het geslacht in het enkelvoud:

Enkelvoud
- Mannelijk
  - Mannelijk bezield
  - Mannelijk onbezield
- Vrouwelijk
- Onzijdig

Naamvalsvormen hangen af van het geslacht van het zelfstandig naamwoord en de klank aan het einde van het zelfstandig naamwoord. Een fundamenteel onderscheid in de Poolse grammatica is de scheiding tussen harde en zachte klanken. Zacht betekent dat de klank wordt uitgesproken alsof er een 'j' op volgt, terwijl hard betekent dat die afwezig is.

Geslacht	Typische uitgang
Mannelijk (bezield, onbezield) →	Harde of zachte medeklinker, -a
Vrouwelijk →	-a, medeklinker (meestal zacht), -ni
Onzijdig →	-o, -ie, -ę, -um

Schrijfsysteem en uitspraak

Officieel bestaat het alfabet uit de volgende 32 letters:

Er zijn 4 diakritische tekens: staart (ogonek, ą, ę), accent aigu (kreska, ć, ń, ó, ś, ź), streep (kreska ukośna, ł) en punt (kropka, ż).

Van bijzonder belang in het Poolse geluidssysteem is het contrast tussen twee groepen van gelijkende geluiden die identiek lijken voor niet-Polen. Bijvoorbeeld, de lettercombinatie sz en ś lijken op 'sj'. Het verschil is dat sz een palataal-retroflexe medeklinker is (uitgesproken met het puntje van de tong teruggedraaid naar het verhemelte), terwijl ś een alveo-palatale is (uitgesproken met een vlakkere tong en de lippen meer gespreid).

Enkele minimale (of bijna minimale) paren zijn:

Palataal retroflex

cz - życzę
ik wens
dż - dżem
confituur
sz - wiesz
jij weet
ż - żarno
slijpsteen

Alveo-palataal

ć - życie
leven
dź - dzień
dag
ś - wieś
dorp
ź - ziarno
korrel

Het is uiterst moeilijk voor anderstaligen om het verschil te horen. Bovendien contrasteert cz [t͡ʂ] met trz [tʂ] waarbij de twee delen afzonderlijk zijn zoals in czy (of) en trzy (drie). Samen met ć zijn er dan drie 'sj'-klanken, waarmee niet-moedertaalsprekers moeite hebben om te onderscheiden.

Dialecten

Bron: Wikimedia Commons

Kasjoebisch (Kaszubski) wordt nu meestal behandeld als een aparte taal en Silezisch soms ook. In het moderne Pools verzwakken de dialectverschillen in graad en verspreiding ten minste sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog. Ze kunnen nu beter als accenten van standaard Pools beschreven worden met een paar lokale woorden, dan als echt te onderscheiden lokale variëteiten.

Interessante feiten

Net als enkele andere Slavische talen heeft het Pools een zeer rijke voorraad verkleinwoordvormen die een verscheidenheid aan expressie dienen.

Soms verwijzen ze gewoon naar kleine afmetingen zoals dywanik een klein dywan (tapijt) is. Er zijn twee niveaus van verkleinwoorden, zodat księga verwijst naar een overmatig groot boek, książka naar een boek van normaal formaat en książeczka naar een boek, dat kleiner is dan normaal.

Verkleinwoorden hebben vaak speciale beleefdheids- of expressieve betekenissen. Kaartjescontroleurs vragen aan passagiers bileciki (kleine kaarten) te laten zien in plaats van bilety. Een bediende in een slagerij kan verwijzen naar wołowinka (vleesje) om zijn frisheid en smaak te benadrukken. Soms worden verkleinwoorden gebruikt om beleefdheid uit te drukken tegenover de aangesproken persoon, zodat een gastheer kawusia (een koffietje) kan bieden in plaats van kawa niet omdat de kop klein is, maar om positieve gevoelens ten opzichte van hun gast te uiten.

Lingvopedia