turecki

Türk dili

Liczba rodzimych mówców

powyżej 70 milionów

Oficjalny język

Turcja, Cypr

Język mniejszości

Macedonia, Rumunia, Bośnia i Hercegowina, Grecja, Irak, Kosowo

Język diaspory

Niemcy, Francja, Holandia, USA, Austria, Arabia Saudyjska, Szwajcaria, Australia, Szwecja, Rosja, Dania, Wielka Brytania, Kanada, Belgia, Bułgaria, Włochy, Azerbejdżan

Alfabet
łaciński, 29 liter, 21 spółgłosek i 8 samogłosek

Przypadki
6

Kod językowy
tr, tur

Typologia językowa
aglutynacyjny , harmonia samogłosek , opuszczający zaimki w podmiocie (pro-drop) , SOV

Rodzina językowa
oguzyjska grupa języków tureckich

Liczba dialektów
liczba dialektów nie jest ustalona

Najdłuższy wyraz

ademimerkeziyetçilik

decentralizacja

Ciekawy wyraz lub zdanie

muvaffakiyetsizleştiricileştiriveremeyebileceklerimizdenmişsinizcesine

Tak jak gdybyś należał do tych, których nie będziemy w stanie z łatwością przekształcić w twórcę tych, którym się nie powiodło.

Najdłuższe możliwe słowo (ze wszystkimi sufiksami) składa się z 70 liter.

Wprowadzenie

W Turcji popularny jest pogląd, że istnieje wspólna odmiana języka tureckiego (Türkçe), która dzieli się na główne dialekty (lehçe), takie jak kazachski (Kazak Türkçesi), uzbecki (Özbek Türkçesi) i turecki z Turcji (Türkiye Türkçesi). Zgodnie z tym poglądem, który zresztą nie jest akceptowany przez wszystkich językoznawców, język turecki (tj. wspólny turecki) jest jednym z najbardziej popularnych języków na świecie, którym posługuje się około 200 mln ludzi.

System pisma i wymowa

Alfabet łaciński został wprowadzony w 1928 roku. Wcześniejsze systemy pisma, takie jak alfabet runiczny czy pismo osmańskie lub arabskie, nie odpowiadają nowoczesnemu alfabetowi tureckiemu, który składa się z 21 spółgłosek i 8 krótkich samogłosek. Nie ma w nim długich samogłosek ani dyftongów. Celem reformy języka przeprowadzonej przez Atatürka było stworzenie bliższego związku między pismem a mową: Benim adım Mustafa [benim adɯm Mustafa] („Nazywam się Mustafa”).

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech języka tureckiego jest harmonia samogłosek, w tym opozycje:

przednia vs. tylna: temizleyeceğim (posprzątam)
wysoka vs. niska: ısıtıcı (grzejnik)
zaokrąglona vs. niezaokrąglona: görüşürüz (do zobaczenia)

	Przednie		Tylne
	Niezaokrąglone	Zaokrąglone	Niezaokrąglone	Zaokrąglone
Wysokie -o	i	ü	ı	u
Niskie -o	e	ö	a	o

Na przykład, wyrażenie görüşürüz (do zobaczenia, dosł. zobaczymy się) skąłda sie z rdzenia gör- (widzieć) i trzech różnych sufiksów, z których każdy ma cztery wersje: -ış/iş/uş/üş (recyprokatywny) -ır/ir/ur/ür (aorystowy) -ız/iz/uz/üz (1 os. l.mn.). Samogłoski w sufiksach ulegają zmianie zgodnie z samogłoską rdzeniową. Ta sama sekwencja sufiksów dodana do różnych rdzeni daje różne wersje:

al- (brać): alışırız (przyzwyczaimy się do)
sev- (kochać): sevişiriz (będziemy się kochać)
konuş- (rozmawiać): konuşuruz (będziemy rozmawiać)

Gramatyka

Język turecki, w przeciwieństwie do większości języków europejskich, jest językiem aglutynacyjnym. Oznacza to, że sufiksy gramatyczne dodawane są do niezmieniającego się rdzenia. Każdy sufiks ma swoje znaczenie gramatyczne. Do słowa można dodać więcej niż jeden sufiks, co pokazuje poniższy przykład:

ev
dom
evler
domy
evlenmek
pobrać się
evim
mój dom
evlerim
moje domy
evlendik
pobraliśmy się
evimde
w moim domu
evlerimde
w moich domach
evlendirecekler
oni się pobiorą

W języku tureckim nie istnieje rodzaj gramatyczny, tak więc słowo arkadaş (przyjaciel) może być użyte w rodzaju męskim bądź żeńskim. Nie ma też rodzajnika określonego, ale liczebnik bir (jeden) może być użyty jako rodzajnik nieokreślony. Liczba mnoga jest wskazywana poprzez sufiks -lar/ler (w zależności od harmonii wokalicznej), jak w słowie evler (domy) i atlar (konie). W języku tureckim jest sześć przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, miejscownik i narzędnik. Samogłoska w sufiksie zależy od harmonii wokalicznej:

	dom	koń	lekarz	aktor
Mianownik	ev	at	doktor	aktör
Dopełniacz	evin	atın	doktorun	aktörün
Celownik	eve	ata	doktora	aktöre
Biernik	evi	atı	doktoru	aktörü
Miejscownik	evde	atta	doktorda	aktörde
Ablativus	evden	attan	doktordan	aktörden

Formy czasownika tworzone są według następującego wzoru rdzeń-aspekt/czas-sufiks osobowy, na przykład oyna-dı-m (grałem). Negację tworzy się dodając sufiks przeczący -ma/me po rdzeniu, na przykład oyna-ma-dı-m (nie grałem). Przy tworzeniu pytań używa się cząstki mı/mi/mu/mü, na przykład oynadım mı? (czy grałem?). W języku tureckim istnieje pięć podstawowych czasów: teraźniejszy, przyszły, aoryst, przeszły określony i przeszły inferencyjny. Ostatni z nich (zwany również czasem przeszłym zależnym) używany jest to opisywania sytuacji, o których mówiono nadawcy, innymi słowy, kiedy nadawca nie wie, czy zdanie jest prawdziwe, czy też nie; na przykład Ali evlenmiş (mówi się, że Ali się ożenił).

yapmak (robić)

	Liczba pojedyncza			Liczba mnoga
	1. osoba	2. osoba	3. osoba	1. osoba	2. osoba	3. osoba
Czas teraźniejszy	yapıyorum	yapıyorsun	yapıyor	yapıyoruz	yapıyorsunuz	yapıyorlar
Czas przyszły	yapacağım	yapacaksın	yapacak	yapacağız	yapacaksınız	yapacaklar
Aoryst	yaparım	yaparsın	yapar	yaparız	yaparsınız	yaparlar
Czas przeszły określony	yaptım	yaptın	yaptı	yaptık	yaptınız	yaptılar
Czas przeszły inferencyjny	yapmışım	yapmışsın	yapmış	yapmışız	yapmışsınız	yapmışlar

Słowotwórstwo i słownictwo

Niezmieniające się rdzenie słów tworzą podstawę leksykonu. Najstarsze rdzenie to zwykle rdzenie jednosylabowe, typu VC, CV, CVC lub CVCC, zatem liczba rdzeni jest ograniczona. Nowe słowa tworzy się poprzez dodawanie sufiksów do rdzeni lub do istniejących już słów, na przykład:

sev-
kochać, lubić
sevmek
kochać, lubić
sevişmek
kochać się
sevinmek
cieszyć się
sevinç
radość
sevindirici
radosny
sevgi
miłość, uczucie
sevgili
ukochany, kochanie
sevimli
miły
sevecen
kochający
sevici
lesbijka

Reduplikacja w języku tureckim

Reduplikacja jest bardzo popularnym sposobem wzmocnienia znaczenia słowa w języku tureckim. Istnieje kilka jej typów:

poprzez powtarzający się afiks: beyaz (biały) – bembeyaz (bardzo biały), mavi (niebieski) – masmavi (bardzo niebieski)
poprzez powtórzenie tego samego słowa: parça (kawałek) – parça parça (w kawałkach), yavaş (powoli) – yavaş yavaş (bardzo powoli)
poprzez powtórzenie tego samego słowa ze zmianą pierwszego dźwięku na m: kahve (kawa) – kahve mahve (kawa i podobne napoje), çanta (torba) – çanta manta (torba i podobne rzeczy)
poprzez dodanie podobnego słowa: kırık (zepsuty) – kırık dökük (zepsuty, zniszczony)
poprzez dodanie podobnego, lecz nieistniejącego słowa: eğri (pogięty) – eğri büğrü (skręcony)
poprzez połączenie ze sobą dwóch nieistniejących słów: abur cubur (śmieciowe jedzenie), ıvır zıvır (gadżety), cicili bicili (przesadnie ozdobiony)

Reduplikacja jest używana także w onomatopejach: çıtır çıtır (używane, gdy ktoś je chrupiące jedzenie), şapır şapır (używane, gdy ktoś głośno je lub całuje). Można jej również użyć dla nazwania widocznych cech przedmiotów: pırıl pırıl (świecący). Chociaż powyższe konstrukcje są bardzo popularne, ich wzory są z góry ustalone (wyjątek stanowi grupa C), a tworzenie nowych elementów jest ograniczone.

Lingvopedia