Franca
La langue française
Nombro da denaskaj parolantoj
77 milionoj da denaskaj parolantoj kun multe pli, kiuj parolas ĝin kiel duan lingvon (150-220 milionoj)
Oficiala lingvo en
Francio, Belgio, Svislando, Monako, Luksemburgo, EU, Kanado, Haitio, Vanuatuo kaj 21 landoj en Afriko
Malplimulta lingvo en
Italio, Usono
Diaspora lingvo en
Alĝerio, Argentino, Aŭstralio, Kanado, Ĉilio, Libano, Meksiko, Maroko, Novzelando, Tunizio, Urugvajo
Alfabeto
40 literoj (26 latinaj + diakritaj)
40 literoj (26 latinaj + diakritaj)
Gramatikaj kazoj
0
0
Lingvokodo
fr, fra, fre
fr, fra, fre
Lingva tipologio
fleksia , multsintezaj karakterizaĵoj en la parolata lingvo , SVO
fleksia , multsintezaj karakterizaĵoj en la parolata lingvo , SVO
Lingvofamilio
Hindeŭropa, latinida
Hindeŭropa, latinida
Nombro da dialektoj
Pluraj en Eŭropo (diversaj variaĵoj en Francio, Svislando, Belgio), kelkaj en Kanado kaj Luiziano, Afriko, Nov-Kaledonio…
Pluraj en Eŭropo (diversaj variaĵoj en Francio, Svislando, Belgio), kelkaj en Kanado kaj Luiziano, Afriko, Nov-Kaledonio…
La plej longa vorto
anticonstitutionnellement
(25 literoj), “kontraŭkonstitucie”
Kurioza vorto aŭ frazo
sans doute
La vortoj signifas “sen” kaj “dubo”, sed la tuta esprimo fakte signifas “verŝajne” kaj ne “sendube”.
amour
La franca vorto por “amo” estas virgenra en ununombro, sed ingenra en plurnombro.
Enkonduko
La franca estas parolata en 29 landoj, kiuj konsistigas Francophonie (Franclingvujon). Tial ekzistas pluraj variantoj de la franca en Eŭropo, Afriko, Kanado, Usono kaj Azio. En Eŭropo, la variantoj en Svisio kaj Belgio diferencas de la norma lingvo parolata en Francio.
La plej granda kvanto da homoj, parolantaj denaske kaj dualingve la francan, troviĝas en Afriko (ĉirkaŭ 115 milionoj en 31 afrikaj landoj). La landoj de la iama Franca Kolonia Imperio (Senegalo, Alĝerio, Gabono, Tunizio, Maŭritanio, Ebur-Bordo, k.t.p.) ofte uzas la francan kiel kompromison inter la lokaj lingvoj ekde sia sendependiĝo.
Pluraj kreolaj lingvoj, kia la haitia, estas leksike bazitaj sur la franca.
Pluraj internaciaj organizoj, kiaj UN, MOK, NATO, Konsilio de Eŭropo, Ruĝa Kruco, uzas la francan kiel oficialan lingvon, kiel faras Vatikanurbo. Alliance Française havas la komision disvastigi la francajn lingvon kaj kulturon en la mondo.
Mapo montranta la lingvojn kaj dialektojn de Francio kaj la ĉelimaj regionoj.
Fonto: Wikimedia Commons
Historio
La franca, kiel latinida lingvo, evoluis de la vulgara latina, influita de la keltaj lingvoj parolitaj en Gaŭlio (nuna norda Francio). La okcitana estis parolata en la suda parto de la lando.
-
9-a ĝis la 13-a jarcento
-
Malnova franca
La plej malnova teksto estas la Ĵuroj de Strasburgo (842).
-
14-a kaj 15-a jarcentoj
-
Meza franca
-
16-a kaj 17-a jarcentoj
-
Klasika franca
Francisko la 1-a igis la francan la oficiala lingvo de administrado en 1539 anstataŭ la latina. Pro tio, aliaj lingvoj en Francio estis subpremataj aŭ neglektataj.
-
Ekde la 17-a jarcento
-
Moderna franca
La franca iĝis internacia lingvo en Eŭropo dum la regado de Ludoviko la 14-a (17-a jarcento). Ĝi estis la plej grava diplomatia lingvo de la 17-a jarcento ĝis la mezo de la 20-a jarcento, kiam la angla alprenis rolon de internacia lingvo.
Skribosistemo kaj prononco
- â
- à
- a
- b
- c
- ç
- d
- é
- è
- ë
- e
- ê
- f
- g
- h
- î
- i
- ï
- j
- k
- l
- m
- n
- ô
- o
- œ
- p
- q
- r
- s
- t
- û
- ù
- u
- ü
- v
- w
- x
- y
- ÿ
- z
La franca skribiĝas per 26 latinaj literoj, 14 diakritaj literoj (à â ç é è ê ë î ï ô ù û ü ÿ) kaj 2 ligaturoj (æ, œ).
La elparolado okazas kun muskola streĉiĝo. La lasta litero de la vortoj estas ofte silenta. La sono h ne ekzistas. La h komence de vorto ne prononciĝas: hôtel [otel] (hotelo). La franca uvula r karakterizas la lingvon.
La literumo estas relative malsimpla, ĉar oni skribas multe pli, ol oni elparolas. Verba konjugacio ekzistas en skribita formo, sed prononcante oni distingas nur tri el ses formoj en la nuna tempo. En la konjugacia tabelo ĉiuj singularaj kaj la triapersona pluralo same elparoliĝas.
Reala franca parolaĵo sonas pli malsimple ol la lingvolernanto supozus, ĉar iuj vokaloj foriĝas, kaj vortogrupoj prononciĝas, kiel unu vorto:
Je ne le sais pas (mi ne scias ĝin)
Vokaloj
La norma franca havas ĝis 13 buŝajn vokalojn kaj 4 nazajn. La tiel nomata ŝvao /ə/, kies prononciĝo similas œ estas ofte ellasata (e muet). Normale oni ne prononcas ĝin vortfine, kiel en porte, sed kelkfoje en poezio.
| Litero | Ekzemplo | Traduko |
|---|---|---|
| a à | patte, là | piedo, tie |
| a â | image, pâté | bildo, bloko |
| ai, ei, è | chère, neige, faire | kara, neĝo, fari |
| ê | rêve | sonĝo |
| é | été | somero |
| i | livre | libro |
| œ, eu | œil, jeune | okulo, juna |
| eu, eû | peu, jeûne | malmulte, fasto |
| e [ə] | je | mi |
| o, au, eau | mot, peau, beau | vorto, haŭto, bela |
| o | mort | morto |
| ou | sous | sub |
| u | but | celo |
| La vokaloj a, o, u kaj i estas prononcataj naze, kiam sekvas n. | ||
| an | dans | en |
| on | mon | mia |
| un | brun | bruna |
| in | vin | vino |
La franca havas ankaŭ diftongojn: oui (“jes”), huit (“ok”), roi (“reĝo”), louer (“lui”), ciel (“ĉielo”).
Konsonantoj
| Litero | Ekzemplo | Traduko |
|---|---|---|
| b | beau | bela |
| c, s, ç | cent, sous, ça | cent, sub, ĉi tio |
| c, k, q | cause, kilo, cinq | kaŭzo, kilogramo, kvin |
| ch | chaise | seĝo |
| d | dans | en |
| f, ph | fée, photo | feino, foto |
| g, j | gens, journal | homoj, ĵurnalo |
| g | garde | gardisto |
| l | lait | lakto |
| m | mère | patrino |
| n | non | neniu |
| gn | campagne | kampanjo |
| p | porte | pordo |
| r | rose | rozo |
| t | triste | malĝoja |
| v | ville | urbo |
| x | expansion | plivastiĝo |
| z | gazette | gazeto |
La franca akcento estas sur la lasta silabo de vortoj, sed vortoj, kiuj elparoliĝas kune kaj kiuj formas ritman unuon (kiel un petit enfant, “malgranda infano”) havas nur unu solan akcenton. Konsonantoj, kiuj kutime estas silentaj, fojfoje ja elparoliĝas, kiam ilin sekvas vokalo (kiel la fina t de petit prononciĝas en la ĉi-supra ekzemplo). Ĉi tiu fenomeno nomiĝas liaison.
Gramatiko
La franca perdis la malsimplajn deklinaciojn kaj konjugaciojn de la latina. Estas signo por pluralaj substantivoj kaj adjektivoj, kvankam ĝi estas ofte silenta. Vortordo kaj prepozicioj estas uzataj por esprimi sintaksajn rilatojn. Helpverboj estas uzataj en la esprimo de verbotempoj kaj modoj.
La franca havas du genrojn (vira artikolo: le kaj ina artikolo: la), kaj la adjektivo, kiu kutime sekvas la substantivon (escepte de kelkaj mallongaj kaj oftaj), akordiĝas kun ĝi laŭ genro kaj nombro.
Ununombro
-
le livre vert
la verda libro -
la fleur verte
la verda floro
Plurnombro
-
les livres verts
la verdaj libroj -
les fleurs vertes
la verdaj floroj
El tiuj formoj nur la artikolo prononciĝas malsame en ununombro kaj plurnombro.
Iuj adjektivoj povas havi malsaman sencon antaŭ kaj malantaŭ la substantivo:
-
ta chambre propre
via pura ĉambro -
ta propre chambre
via propra ĉambro
La verboj havas tri grupojn de konjugacioj laŭ la infinitiva finaĵo (-er, -ir, -re).
|
parler
paroli |
finir
fini |
mettre
meti |
||
| Indikativa nuntempo | ||||
|---|---|---|---|---|
| Ununombro | ||||
| 1-a persono | je parle | je finis | je mets | |
| 2-a persono | tu parles | tu finis | tu mets | |
| 3-a persono | il parle | elle finit | il met | |
| Plurnombro | ||||
| 1-a persono | nous parlons | nous finissons | nous mettons | |
| 2-a persono | vous parlez | vous finissez | vous mettez | |
| 3-a persono | ils parlent | elles finissent | ils mettent | |
| Imperfekto | ||||
| Ununombro | ||||
| 1-a persono | je parlais | je finissais | je mettais | |
| 2-a persono | tu parlais | tu finissais | tu mettais | |
| 3-a persono | il parlait | elle finissait | il mettait | |
| Plurnombro | ||||
| 1-a persono | nous parlions | nous finissions | nous mettions | |
| 2-a persono | vous parliez | vous finissiez | vous mettiez | |
| 3-a persono | ils parlaient | elles finissaient | ils mettaient | |
| Perfekta nuntempo | ||||
| Ununombro | ||||
| 1-a persono | j’ai parlé | j’ai fini | j’ai mis | |
| 2-a persono | tu as parlé | tu as fini | tu as mis | |
| 3-a persono | il a parlé | elle a fini | il a mis | |
| Plurnombro | ||||
| 1-a persono | nous avons parlé | nous avons fini | nous avons mis | |
| 2-a persono | vous avez parlé | vous avez fini | vous avez mis | |
| 3-a persono | ils ont parlé | elles ont fini | ils ont mis | |
| Estonta tempo | ||||
| Ununombro | ||||
| 1-a persono | je parlerai | je finirai | je mettrai | |
| 2-a persono | tu parleras | tu finiras | tu mettras | |
| 3-a persono | il parlera | elle finira | il mettra | |
| Plurnombro | ||||
| 1-a persono | nous parlerons | nous finirons | nous mettrons | |
| 2-a persono | vous parlerez | vous finirez | vous mettrez | |
| 3-a persono | ils parleront | elles finiront | ils mettront | |
| Kondicionala nuntempo | ||||
| Ununombro | ||||
| 1-a persono | je parlerais | je finirais | je mettrais | |
| 2-a persono | tu parlerais | tu finirais | tu mettrais | |
| 3-a persono | il parlerait | elle finirait | il mettrait | |
| Plurnombro | ||||
| 1-a persono | nous parlerions | nous finirions | nous mettrions | |
| 2-a persono | vous parleriez | vous finiriez | vous mettriez | |
| 3-a persono | ils parleraient | elles finiraient | ils mettraient | |
| Imperativo | ||||
| Ununombro | ||||
| 1-a persono | ||||
| 2-a persono | parle | finis | mets | |
| 3-a persono | ||||
| Plurnombro | ||||
| 1-a persono | parlons | finissons | mettons | |
| 2-a persono | parlez | finissez | mettez | |
| 3-a persono | ||||
Vortformado kaj leksikono
La franca ne uzas kunmetitajn vortojn, sed prefere kunmetitajn esprimojn, kiaj:
-
machine à laver
lavmaŝino -
prise de sang
sangotesto
La nombroj estas bazitaj sur la malnova kelta sistemo, kiu uzas 20 kiel bazan nombron. Do 80 estas quatre-vingts (“kvar dudekoj”) kaj 95 estas quatre-vingt-quinze (“kvar dudekoj dekkvin”). La belga kaj svisa francaj lingvoj (kaj kelkaj aliaj variaĵoj) nun uzas sistemon kun dek kiel bazo, 95 en ili estas nonante-cinq (“naŭdek kvin”).
Temaj vortoj
Amuzaj aŭ strangaj tradiciaj proverboj aŭ idiomoj
